Οι διαταραχές σχετιζόμενες με την ΙΨΔ αποτελούν μια ομάδα ψυχικών διαταραχών που χαρακτηρίζονται από επαναλαμβανόμενες σκέψεις ή συμπεριφορές, και μοιράζονται αρκετά κοινά στοιχεία ως προς την αιτιολογία και τους διαγνωστικούς δείκτες με την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή και για το λόγο αυτό ταξινομούνται μαζί . Σε ορισμένες από αυτές, όπως είναι η Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας, η Υποχονδρίαση και η Διαταραχή Αναφοράς Οσμής, κυρίαρχο ρόλο παίζουν οι ιδεοληψίες, οι παρεισφρητικές σκέψεις και η υπερανασχόληση που συνοδεύονται από σχετικές επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές. Αντίθετα, στη Διαταραχή Παρασυσσώρευσης, δεν κυριαρχούν παρεισφρητικές σκέψεις, αλλά παρατηρείται καταναγκαστική ανάγκη συσσώρευσης αντικειμένων και έντονη δυσφορία στην ιδέα της απόρριψής τους. Στην ίδια διαγνωστική κατηγορία περιλαμβάνονται και οι διαταραχές Εστιασμένων στο Σώμα Επαναληπτικών Συμπεριφορών, όπως η τριχοτιλλομανία (τράβηγμα μαλλιών) και η δερματιλλομανία (ξύσιμο ή τραυματισμός δέρματος). Αυτές σχετίζονται κυρίως με επαναλαμβανόμενες πράξεις χωρίς έντονη γνωσιακή εμπλοκή . Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, τα συμπτώματα επιφέρουν σοβαρή δυσφορία ή λειτουργική έκπτωση σε βασικούς τομείς της ζωής του ατόμου όπως προσωπική, κοινωνική ή επαγγελματική.

Παρακάτω περιγράφονται οι διαταραχές που ομαδοποιούνται σύμφωνα με το διαγνωστικό σύστημα ταξινόμησης ICD-11, ως Διαταραχές Σχετιζόμενες με την ΙΨΔ -Obsessive Compulsive Related Disorders :

 

1. Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας (Body Dysmorphic Disorder)

Η Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας (Body Dysmorphic Disorder – BDD) είναι μια ψυχική διαταραχή που χαρακτηρίζεται από την υπερβολική ανησυχία για θεωρούμενα ελαττώματα στην εμφάνιση, τα οποία είναι είτε μη παρατηρήσιμα είτε θεωρούνται από άλλους ως ελάσσονος σημασίας. Τα άτομα με αυτή τη διαταραχή ασχολούνται υπερβολικά με το συγκεκριμένο ελάττωμα, σε βαθμό που επηρεάζει σημαντικά την καθημερινότητά τους και την κοινωνική ή επαγγελματική τους λειτουργία.

Βασικά χαρακτηριστικά της διαταραχής περιλαμβάνουν:

Έντονη ενασχόληση με ελαττώματα στην εμφάνιση: Τα άτομα μπορεί να περνούν πολλές ώρες καθημερινά ανησυχώντας για το ελάττωμα ή προσπαθώντας να το κρύψουν.

Επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές: Αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν τον έλεγχο στον καθρέφτη, την υπερβολική περιποίηση, την αναζήτηση διαβεβαιώσεων ή την αποφυγή κοινωνικών καταστάσεων.

Σημαντική δυσφορία ή δυσλειτουργία: Η ανησυχία για την εμφάνιση μπορεί να προκαλέσει σοβαρή δυσφορία ή να επηρεάσει τη λειτουργικότητα του ατόμου.

Οποιοδήποτε μέρος του σώματος μπορεί να αποτελέσει το επίκεντρο της αντιλαμβανόμενης ατέλειας ή δυσμορφίας, ωστόσο η πιο συχνή περιοχή είναι το πρόσωπο — ειδικά το δέρμα, η μύτη, τα μαλλιά, τα μάτια, τα δόντια, τα χείλη, το πηγούνι ή η συνολική εμφάνιση του προσώπου.

Συχνά υπάρχουν πολλαπλές αντιλαμβανόμενες ατέλειες. Το χαρακτηριστικό επίκεντρο συνήθως θεωρείται ελαττωματικό, ασύμμετρο, υπερβολικά μεγάλο ή μικρό, ή δυσανάλογο. Οι ανησυχίες μπορεί επίσης να αφορούν:

– αραίωση μαλλιών,

– ακμή,

– ρυτίδες,

– ουλές,

– αγγειακά σημάδια,

– ανοιχτό ή κοκκινωπό χρώμα δέρματος,

– ή έλλειψη μυικής μάζας.

Σε κάποιες περιπτώσεις, η ενασχόληση είναι αόριστη ή αφορά μια γενική αίσθηση ασχήμιας ή ότι «κάτι δεν είναι σωστό» στην εμφάνιση, ή ότι κάποιος είναι υπερβολικά αρρενωπός ή θηλυπρεπής.

Η μυϊκή δυσμορφία, μορφή της BDD που αφορά κυρίως άνδρες, μπορεί να αυξήσει σημαντικά τον κίνδυνο για ιατρικές επιπλοκές, όπως τραυματισμούς μυών ή παρενέργειες από χρήση αναβολικών στεροειδών.

Υπάρχει υψηλός κίνδυνος αυτοκτονίας σε εφήβους και ενήλικες με BDD, ιδιαίτερα όταν συνυπάρχει καταθλιπτική συμπτωματολογία.

Η διάγνωση της BDD συχνά καθυστερεί ή παραβλέπεται, λόγω:

– της έντονης ντροπής

– της αντίληψης κοινωνικού στίγματος

που οδηγούν τα άτομα να αποκρύπτουν τα συμπτώματα ή να εμφανίζονται με συμπτώματα κατάθλιψης, κοινωνικού άγχους ή ΙΨΔ, αντί για BDD.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, το άτομο δεν ανησυχεί για τη δική του εμφάνιση, αλλά για την εμφάνιση ενός άλλου ατόμου (π.χ. παιδιού ή συντρόφου), την οποία θεωρεί ελαττωματική ή “λάθος”, παρόλο που αυτή είναι μη εμφανής ή ελάχιστα παρατηρήσιμη στους άλλους. Αυτό ονομάζεται συχνά BDD by proxy.

Η θεραπεία για τη Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας συνήθως περιλαμβάνει ψυχοθεραπεία, όπως η Γνωστική Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT), και σε ορισμένες περιπτώσεις, φαρμακευτική αγωγή ιδιαίτερα με εκλεκτικούς αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRI’s).

Πως διαφέρει από την ΙΨΔ: Τα άτομα με Διαταραχή Σωματικής Δυσμορφίας έχουν συμπεριφορές ελέγχου και ιδεοληψίες που επικεντρώνονται μόνο στο σώμα τους ή στην εξωτερική τους εμφάνιση και είναι πολύ πιθανό να αναζητήσουν αισθητική χειρουργική παρέμβαση. Τα άτομα με ΙΨΔ δεν έχουν ιδεοληψίες ή συμπεριφορές που επικεντρώνονται μόνο στην εμφάνισή τους, αλλά σε ένα πλήθος άλλων θεματικών περιεχομένων. Ωστόσο όχι σπάνια οι δύο διαταραχές μπορεί να συνυπάρχουν.

 

2. Διαταραχή Αναφοράς Οσμής – Olfactory reference syndrome

Η διαταραχή αυτή χαρακτηρίζεται από μια επίμονη ενασχόληση με την πεποίθηση ότι το άτομο εκπέμπει μια αντιληπτή δυσάρεστη ή προσβλητική σωματική οσμή ή δυσοσμία αναπνοής, η οποία είναι είτε ανεπαίσθητη είτε μόλις αντιληπτή από τους άλλους. Τα άτομα βιώνουν έντονη ενασχόληση σχετικά με την υποτιθέμενη οσμή, συχνά συνοδευόμενη από ιδέες αναφοράς (δηλαδή την πεποίθηση ότι οι άλλοι παρατηρούν, κρίνουν ή συζητούν για την οσμή αυτή).

Ως απάντηση στην ενασχόλησή τους, τα άτομα επιδίδονται σε επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές, όπως συνεχής έλεγχος για σωματική οσμή, αναζήτηση διαβεβαίωσης, οι ακραίες προσπάθειες κάλυψης, τροποποίησης ή αποφυγής της αντιληπτής οσμής, καθώς και αποφυγή κοινωνικών καταστάσεων ή ερεθισμάτων που αυξάνουν την ανησυχία σχετικά με την υποτιθέμενη δυσάρεστη ή προσβλητική οσμή.

Πως διαφέρει από την ΙΨΔ: Και στην περίπτωση αυτή, οι παρεισφρητικές σκέψεις και οι επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές επικεντρώνονται αποκλειστικά σε ανησυχίες σχετικά με τη σωματική οσμή ή τη δυσοσμία της αναπνοής. Στην ΙΨΔ, οι ιδεοληψίες και οι καταναγκασμοί έχουν ποικίλο περιεχόμενο.

 

3.Υποχονδρίαση (Hypochondiasis)

Η Υποχονδρίαση χαρακτηρίζεται από επίμονη ενασχόληση ή φόβο σχετικά με την πιθανότητα ύπαρξης μίας ή περισσότερων σοβαρών, εξελικτικών ή απειλητικών για τη ζωή ασθενειών. Η ενασχόληση αυτή συνοδεύεται είτε από:

• Επαναλαμβανόμενες και υπερβολικές συμπεριφορές που σχετίζονται με την υγεία, όπως ο συνεχής έλεγχος του σώματος για ενδείξεις ασθένειας, η υπερβολική ενασχόληση με την αναζήτηση πληροφοριών σχετικά με την φοβούμενη ασθένεια ή η επανειλημμένη αναζήτηση διαβεβαίωσης (π.χ. προγραμματισμός πολλαπλών ιατρικών επισκέψεων).
• Δυσπροσαρμοστικές συμπεριφορές αποφυγής που σχετίζονται με την υγεία (π.χ. αποφυγή ιατρικών ραντεβού).

Οι πάσχοντες με υποχονδρίαση συχνά προβαίνουν σε καταστροφικές ερμηνείες σωματικών ενδείξεων ή συμπτωμάτων, συμπεριλαμβανομένων φυσιολογικών ή κοινών αισθήσεων (π.χ. ανησυχία ότι ένας πονοκέφαλος τάσης αποτελεί ένδειξη όγκου στον εγκέφαλο).

Συνήθως παρουσιάζουν υψηλό επίπεδο άγχους για την υγεία, είναι σε υπερεγρήγορση σχετικά με σωματικές αισθήσεις και συμπτώματα και πανικοβάλονται εύκολα για την κατάσταση της υγείας τους — σε τέτοιο βαθμό, ώστε η εμπειρία του άγχους, ακόμα και κρίσεων πανικού, μπορεί να είναι κύριο χαρακτηριστικό της εικόνας.

Για τον λόγο αυτό, η υποχονδρίαση αναφέρεται και ως Διαταραχή Άγχους Υγείας (Health Anxiety Disorder)

Τα άτομα με Υποχονδρίαση μπορεί:

Να υποβάλλονται επαναλαμβανόμενα και αχρείαστα σε ιατρικές εξετάσεις και διαγνωστικούς ελέγχους με κίνδυνο επιδείνωσης της σχέσης με τους γιατρούς, λόγω δυσπιστίας ή ματαίωσης, μπορεί να καταφεύγουν συχνά σε συνεχείς αλλαγές γιατρών ή να αφιερώνουν υπερβολικό χρόνο σε αναζήτηση ιατρικών πληροφοριών στο διαδίκτυο.

Από την άλλη πλευρά, κάποια άτομα με Υποχονδρίαση μπορεί να αντιδράσουν με αποφυγή επαφής με οτιδήποτε θυμίζει ιατρικά θέματα — όπως εξετάσεις ρουτίνας, ιατρικά κέντρα ή σχετικές πληροφορίες.

Η ανησυχία για την υγεία μπορεί να ενεργοποιηθεί όταν κάποιος γνωστός τους αρρωσταίνει, όταν διαβάζουν ή ακούν για κάποια ασθένεια ή σε ε συνθήκες έντονου στρες. Η ενασχόληση με θέματα υγείας συχνά γίνεται κυρίαρχο θέμα στις συζητήσεις τους με άλλους.

 

4. Διαταραχή Παρασυσσώρευσης ή αποθησαυρισμός (Hoarding Disorder)

Η διαταραχή παρασυσσώρευσης , είναι μια ψυχική διαταραχή που χαρακτηρίζεται από την υπερβολική συγκέντρωση και διατήρηση αντικειμένων, ανεξάρτητα από την αξία τους. Τα άτομα με αυτή τη διαταραχή αισθάνονται δυσκολία να αποχωριστούν αντικείμενα, ακόμα και αν αυτά είναι άχρηστα ή χαμηλής αξίας, οδηγώντας σε υπερβολική ακαταστασία που μπορεί να επηρεάσει τη λειτουργικότητά τους και την ποιότητα ζωής τους.

Οι βασικές εκδηλώσεις του αποθησαυρισμού περιλαμβάνουν:

Υπερβολική συσσώρευση αντικειμένων: Τα άτομα διατηρούν μεγάλες ποσότητες αντικειμένων που συχνά καταλαμβάνουν σημαντικό χώρο στο σπίτι τους, κάνοντας το περιβάλλον ακατάστατο και δυσλειτουργικό.

Δυσκολία στην απόρριψη: Υπάρχει έντονη δυσκολία ή αδυναμία να αποχωριστούν αντικείμενα, ακόμα και αν αυτά δεν έχουν καμία χρησιμότητα ή αξία.

Σημαντική ενόχληση ή δυσλειτουργία: Ο αποθησαυρισμός προκαλεί έντονη ψυχολογική δυσφορία ή επηρεάζει σημαντικά την ικανότητα του ατόμου να λειτουργεί στην καθημερινή ζωή, όπως η αδυναμία να χρησιμοποιήσουν τους χώρους διαβίωσης όπως είναι προορισμένοι.

Η διαταραχή αποθησαυρισμού μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στη ζωή των ατόμων, προκαλώντας προβλήματα υγιεινής, κινδύνους για την ασφάλεια και δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις. Η θεραπεία συνήθως περιλαμβάνει Γνωστική Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT) και, σε ορισμένες περιπτώσεις, φαρμακευτική αγωγή ωστόσο η πρόγνωση συχνά θεωρείται πτωχή και τα συμπτώματα μπορεί να είναι ανθεκτικά .

Πως διαφέρει από την ΙΨΔ: Άτομα με Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή (ΙΨΔ) ενδέχεται να συγκεντρώνουν υπερβολικές ποσότητες αντικειμένων (δηλαδή να εμφανίζουν καταναγκαστική παρασυσσώρευση).Ωστόσο, σε αντίθεση με τη Διαταραχή Αποθησαύρισης, η συμπεριφορά αυτή υιοθετείται με στόχο την εξουδετέρωση ή μείωση του άγχους και της ψυχικής δυσφορίας που προκαλείται από εμμονικό περιεχόμενο, όπως:

– Επιθετικές ιδεοληψίες (π.χ. φόβος ότι θα προκαλέσουν κακό σε άλλους)

– Σεξουαλικές ή θρησκευτικές ιδεοληψίες (π.χ. φόβος βλασφημίας ή προσβολής του ιερού)

– Ιδεοληψίες μόλυνσης (π.χ. φόβος εξάπλωσης ασθενειών)

– Ιδεοληψίες συμμετρίας ή τάξης (π.χ. αίσθηση «ανολοκλήρωτου»)

Επιπλέον, ενώ σε άτομα με ΙΨΔ , η συμπεριφορά βιώνεται συνήθως ως ανεπιθύμητη και δυσφορική αντιθέτως στη Διαταραχή Παρασυσσώρευσης, η ίδια συμπεριφορά μπορεί να συνδέεται με ευχαρίστηση ή αίσθηση ικανοποίησης.

 

Βαθμός εναισθησίας : Οι πάσχοντες σε όλες τις παραπάνω διαταραχές – όπως και στην ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή – μπορεί να διαφέρουν ως προς τον βαθμό επίγνωσης (insight) που έχουν σχετικά με την ακρίβεια των πεποιθήσεων που υποστηρίζουν τα συμπτώματά τους. Αν και πολλοί μπορούν να αναγνωρίσουν ότι οι σκέψεις ή οι συμπεριφορές τους είναι αβάσιμες ή υπερβολικές, κάποιοι δεν μπορούν, ενώ οι πεποιθήσεις ορισμένων ατόμων με τη διαταραχή αυτή μπορεί να εμφανίζονται ως παραληρητικές ως προς το πόσο ακλόνητες ή έντονα φορτισμένες είναι (π.χ. ένα άτομο είναι απόλυτα πεπεισμένο ότι αναδύει δυσάρεστη οσμή ή έχει μία αποκρουστική εμφάνιση ή μία αδιάγνωστη νόσο). Ο βαθμός επίγνωσης μπορεί να μεταβάλλεται σημαντικά ακόμη και μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, ανάλογα, για παράδειγμα, με το επίπεδο άγχους ή ψυχικής δυσφορίας εκείνη τη στιγμή. Για τον λόγο αυτό, η αξιολόγηση της επίγνωσης θα πρέπει να γίνεται με αναφορά σε μια χρονική περίοδο αρκετά ευρεία ώστε να λαμβάνει υπόψη αυτές τις διακυμάνσεις (π.χ. λίγες ημέρες ή μία εβδομάδα).

 

5. Εστιασμένες στο σώμα επαναληπτικές συμπεριφορές (Body Focused Repetitive Behaviors – BFRBs)

Οι εστιασμένες στο σώμα επαναληπτικές συμπεριφορές (Body Focused Repetitive Behaviors – BFRBs) είναι μια ομάδα διαταραχών που χαρακτηρίζονται από επαναλαμβανόμενες, μη ελεγχόμενες πράξεις που στοχεύουν σε συγκεκριμένα μέρη του σώματος και συχνά οδηγούν σε σωματική βλάβη ή αισθητική αλλοίωση. Παραδείγματα BFRBs περιλαμβάνουν:

Τριχοτιλλομανία: Τράβηγμα των μαλλιών από το κεφάλι, τα φρύδια, τις βλεφαρίδες ή άλλες περιοχές του σώματος.

Δερματιλλομανία (Excoriation Disorder): Ξύσιμο ή τράβηγμα του δέρματος, οδηγώντας σε πληγές και ουλές.

Ονυχοφαγία: Δάγκωμα των νυχιών και του δέρματος γύρω από τα νύχια.

Βασικά χαρακτηριστικά των BFRBs περιλαμβάνουν:

Επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά: Συμπεριφορές που επαναλαμβάνονται συχνά και είναι δύσκολο να ελεγχθούν.

Σωματική βλάβη: Οι συμπεριφορές αυτές οδηγούν σε σωματική βλάβη, όπως τριχόπτωση, δερματικές βλάβες ή πληγές.

Αίσθηση ανακούφισης ή ικανοποίησης: Οι πράξεις μπορεί να παρέχουν προσωρινή ανακούφιση από το άγχος, την ένταση ή την πλήξη, αλλά συχνά ακολουθούνται από συναισθήματα ενοχής ή ντροπής.

Δυσλειτουργία στην καθημερινή ζωή: Οι BFRBs μπορεί να επηρεάζουν σημαντικά τις κοινωνικές, επαγγελματικές ή άλλες σημαντικές δραστηριότητες.

Η θεραπεία των BFRBs συνήθως περιλαμβάνει γνωστική συμπεριφορική θεραπεία (CBT), ιδιαίτερα θεραπεία αντιστροφής της συνήθειας, καθώς και, σε ορισμένες περιπτώσεις, φαρμακευτική αγωγή για τη διαχείριση των συμπτωμάτων.

Πως διαφέρουν από την ΙΨΔ: Τα άτομα με Εστιασμένες στο Σώμα Επαναληπτικές Συμπεριφορές νιώθουν ικανοποίηση όταν τραβούν τα μαλλιά τους ή τσιμπούν το δέρμα τους, και μερικά χρησιμοποιούν αυτές τις συμπεριφορές για να ανακουφιστούν από το άγχος. Ανταποκρίνονται καλύτερα σε θεραπείες αντιστροφής της συνήθειας παρά σε Έκθεση με παρεμπόδιση της αντίδρασης. Τα άτομα με ΙΨΔ επαναλαμβάνουν τις συμπεριφορές τους για να ανακουφιστούν από τη δυσφορία που προκαλούν οι ιδεοληψίες.

Πηγές:

• CD-11 for Mortality and Morbidity Statistics
• International OCD Foundation